Piecza zastępcza

W potocznym języku bardzo często słyszy się pojęcie „rodziny zastępczej„. Używa się go w szczególności w sytuacji, w której rodzice dziecka z jakiś powodów nie mogą i nie sprawują władzy rodzicielskiej, a ich dziecko umieszczane jest tymczasowo w innej rodzinie. Dokładne prawne określenie rodziny zastępczej to piecza zastępcza, która to instytucja uregulowana została przede wszystkim w ustawie z dnia 9 czerwca 2011 roku o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej.

O tym czym dokładnie jest piecza zastępcza, kto i kiedy może ją sprawować oraz jak wygląda procedura ustanowienia nad dzieckiem pieczy zastępczej dowiesz się z niniejszego artykułu.

Czym jest piecza zastępcza i kiedy może być zastosowana?

Piecza zastępcza jest instytucją, która powstała w celu ochrony interesów i dobra dzieci. Wykorzystywana jest ona bowiem wtedy, gdy dobro dziecka jest zagrożone, a jego rodzice mają ograniczoną lub całkowicie zabraną władzę rodzicielską. Pieczę zastępczą stosuje się zatem w sytuacji, w której biologiczni rodzice dziecka nie są w stanie zagwarantować mu należytej opieki oraz właściwego wychowania. Celem tej instytucji jest zapewnienie dziecku sprawowania nad nim opieki i realizowania procesu wychowawczego w warunkach jak najkorzystniejszych, a najlepiej w takich, które są jak najbardziej zbliżone do warunków panujących w prawidłowo funkcjonującej rodzinie biologicznej.

Co więcej, instytucja pieczy zastępczej jest instytucją wyjątkową, stosowaną tylko wtedy, gdy po zastosowaniu innych przewidzianych prawem dla ochrony dobra dzieci środków, jego sytuacja nie uległa poprawie, a środki te nie spowodowały ustania stanu zagrożenia dobra dziecka (z wyjątkiem sytuacji, w której dochodzi do zagrożenia dobra dziecka, wówczas musi ono jak najszybciej znaleźć się w rodzinie zastępczej). Wynika to z faktu, że piecza zastępcza polega na tymczasowym odebraniu dziecka jego rodzicom biologicznym i umieszczeniu go w tzw. rodzinie zastępczej. Taka izolacja od biologicznych rodziców musi mieć zatem solidne podstawy i może być stosowana tylko wyjątkowo.

Piecza zastępcza jest instytucją tymczasową, a zatem dziecko umieszcza się w rodzinie zastępczej tylko do momentu zaistnienia warunków umożliwiających jego powrót do rodziny albo umieszczenia go w rodzinie przysposabiającej (adopcja).

Piecza zastępcza może być zastosowana co do zasady tylko na podstawie prawomocnego postanowienia sądu rodzinnego. Istnieje tylko kilka szczególnych przypadków, gdy pomimo braku takiego orzeczenia, dziecko można umieścić w rodzinie zastępczej na wniosek jego rodziców biologicznych lub za ich zgodą. W takim przypadku zawierana jest umowa o pieczę zastępczą.

Formy stosowania pieczy zastępczej

Zasadniczo można wyróżnić dwa główne rodzaje pieczy zastępczej, tj.:

1. piecza rodzinna (niezawodowa), z których można wyróżnić:
   • rodzinę zastępczą spokrewnioną z dzieckiem
   • rodzinę zastępczą niespokrewnioną z dzieckiem.
2. piecza instytucjonalna (zawodowa), z których można wyróżnić:
   • pogotowie rodzinne
   • pogotowie wielorodzinne
   • pogotowie specjalistyczne.

O tym jaka forma zostanie zastosowana w danym przypadku decyduje sąd. Najczęściej jednak, dziecko umieszczane jest w instytucjonalnej pieczy zastępczej dopiero, gdy nie ma możliwości umieszczenia dziecka w rodzinnej pieczy zastępczej (lub z różnych powodów nie byłoby to zasadne i nie służyłoby to dobru dziecka). Zasadą jest natomiast, że w pierwszej kolejności sąd powinien rozważyć umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej tak, aby nie zostały całkowicie zerwane biologiczne więzi rodzinne.

Z reguły nie jest to wtedy dla dziecka też aż taki szok, bowiem zna dobrze członków swojej rodziny i z całą pewnością może poczuć się bezpieczniej. Kolejną zasadą jest także to, że w przypadku pieczy instytucjonalnej, sąd w miarę możliwości powinien umieścić dziecko na terenie powiatu miejsca zamieszkania dziecka. Wszystko po to, aby nie narażać dziecko na dodatkowy stres związany z całkowitą zmianą dotychczasowego życia i środowiska oraz ograniczać zmiany do minimum koniecznego dla zapewnienia mu bezpieczeństwa. Z tego też względu w przypadku, w którym w rodzinie jest kilkoro dzieci, rodzeństwo powinno umieszczać się w tej samej rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka, placówce opiekuńczo-wychowawczej lub regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej, chyba że z jakiś względów byłoby to sprzeczne z dobrem dziecka.

Kto może sprawować pieczę zastępczą?

Jak już zostało wyżej wspominane, poza specjalnymi instytucjami do tego powołanymi, pieczę zastępczą mogą sprawować członkowie rodziny dziecka. Natomiast z uwagi na to, że dziecko powinno mieć zapewnione jak najlepsze i najbezpieczniejsze warunki do życia i prawidłowego rozwoju, ustawodawca wskazał na wiele kryteriów, które muszą być spełnione, aby dana osoba mogła pełnić rolę rodzica zastępczego. I tak pełnienie funkcji rodziny zastępczej może być powierzone osobom, które:

• mają pełną zdolność do czynności prawnych
• przebywają na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (w przypadku cudzoziemców musi to być pobyt legalny)
• nie były skazane prawomocnym wyrokiem za umyślne przestępstwo
• dają rękojmię należytego sprawowania pieczy zastępczej
• są zdolne do sprawowania właściwej opieki nad dzieckiem (musi to zostać potwierdzone dwoma dokumentami, tj. zaświadczeniem lekarskim o stanie zdrowia, które wystawia właściwy lekarz POZ oraz opinią o posiadaniu predyspozycji i motywacji do pełnienia funkcji rodziny zastępczej, którą wystawia psycholog)
• nie są i nie były pozbawione władzy rodzicielskiej oraz władza rodzicielska nie jest im ograniczona ani zawieszona
• wypełniają obowiązek alimentacyjny (gdy taki obowiązek w stosunku do nich wynika z tytułu egzekucyjnego)
• zapewnią odpowiednie warunki bytowe i mieszkaniowe umożliwiające dziecku zaspokajanie jego indywidualnych potrzeb (m.in. prawidłowego rozwoju fizycznego, emocjonalnego i społecznego, właściwej edukacji, rozwoju zainteresowań, a także wypoczynku i organizacji czasu wolnego).

Poza powyższym, każda osoba, która chce pełnić funkcję członka rodziny zastępczej musi także odbyć specjalne szkolenie organizowane przez organizatora rodzinnej pieczy zastępczej lub prowadzonego przez ośrodek adopcyjny (co zostaje potwierdzone świadectwem). Dodatkowe wymogi zostały nałożone jeszcze na osoby, które chcą pełnić pieczę rodzinną niezawodową. W takim przypadku co najmniej jedna osoba tworząca tę rodzinę musi posiadać stałe źródło dochodów. Warto jednak mieć na uwadze, że w przypadku wyboru dla dziecka rodziny zastępczej, sąd kieruje się jego dobrem, które jest priorytetem, a zatem mogą zdarzyć się wyjątkowe sytuacje, w których pomimo niespełniania przez dane osoby wszystkich powyższych wymogów, i tak zostanie powierzona im piecza zastępcza. Muszą to być jednak szczególnie uzasadnione okolicznościami przypadki.

Wniosek o ustanowienie pieczy zastępczej

Ustanowienie pieczy zastępczej może odbywać się z urzędu, gdy sąd sam poweźmie wiadomość o tym, że dobro dziecka w jego biologicznej rodzinie jest zagrożone, lub też na wniosek. Wniosek o ustanowienie pieczy zastępczej może złożyć każda osoba zainteresowana, której zdaniem dobro dziecka jest zagrożone. Najczęściej są to najbliżsi krewni dziecka jak dziadkowie, dorosłe rodzeństwo, ciocia czy wujek. Najważniejsze jest jednak zawsze, aby osoba składająca wniosek wykazała, że dobro dziecka faktycznie jest zagrożone przez jego biologicznych rodziców i jak najlepiej to uzasadniła.

Wniosek o ustanowienie dla dziecka rodziny zastępczej należy złożyć w tzw. sądzie opiekuńczym, a zatem w Wydziale Rodzinnym i Nieletnich właściwego ze względu na miejsce zamieszkania dziecka Sądu Rejonowego. Do wniosku obligatoryjnie powinny być załączone następujące dokumenty:

• odpis aktu urodzenia dziecka, którego dotyczy wniosek
• odpis aktu małżeństwa (jeśli wniosek składają razem małżonkowie)
• zaświadczenie o zatrudnieniu i wysokości uzyskiwanego dochodu
• zaświadczenie lekarza POZ o stanie zdrowia
• poświadczenie zameldowania.

Dodatkowo w przypadku składania wniosku przez osoby niespokrewnione z dzieckiem, należy dołączyć do niego także świadectwo ukończenia szkolenia dla rodzin zastępczych, o którym wspominaliśmy wyżej. Co ważne, wniosek jest całkowicie bezpłatny.

Na jak długo ustanawia się pieczę zastępczą?

Co ważne w kontekście pieczy zastępczej, pamiętać należy, że jest to instytucja wyłącznie tymczasowa. Oznacza to, że dziecko nie zostaje umieszczone w rodzinie zastępczej „na zawsze”. Warto także nadmienić, że w przypadku pieczy zastępczej nie ma możliwości, aby rodzice zastępczy adoptowali powierzone im tymczasowo dziecko. Nie da się natomiast wskazać konkretnego czasu, na jaki dane dziecko będzie umieszczone w rodzinie zastępczej. Wszystko bowiem zależy od okoliczności konkretnej sprawy i tego, jak długo dziecko nie będzie mogło bezpiecznie rozwijać się u swoich biologicznych rodziców.

Podsumowując, piecza zastępcza jest instytucją, która ma na celu ochronę dobra dziecka. Każdy kto poweźmie informacje o tym, że istnieje dla niego zagrożenie ze strony rodziców biologicznych może powiadomić o tym sąd opiekuńczy, bądź w przypadku, gdy sam chce zostać rodzicem zastępczym, może złożyć tam bezpośrednio taki wniosek.

Co ważne, rodzicem zastępczym dla dziecka może być także osoba z nim niespokrewniona. Każdy musi jednak spełniać do tego kryteria określone przez prawo, a opisane w niniejszym artykule.