Czym jest zachowek, komu przysługuje i w jakiej wysokości?

Niemal każda pełnoletnia osoba może swobodnie dysponować swoim majątkiem zarówno za życia, jak i po śmierci tj. do całości spadku po sobie można powołać każdą osobę według własnego uznania, która nie musi należeć do kręgu naszych osób najbliższych. Można więc do całości spadku powołać przyjaciela, sąsiada, życiowego partnera, albo tylko niektórych członków rodziny. Niestety może to doprowadzić do pokrzywdzenia najbliższych osób spadkodawcy, którzy zostaną pominięci w testamencie. Instytucja zachowku przewiduje, więc ustawową ochronę interesów majątkowych osób najbliższych spadkodawcy przed krzywdzącym je rozrządzeniem przez niego majątkiem na wypadek śmierci. Adwokat Angelika Rucińska prowadząca kancelarię adwokacką w mieście Poznań szczegółowo wyjaśnia kwestie dotyczące zachowku.

Czym jest zachowek?

Zachowek jest to uprawnienie przysługujące najbliższym krewnym spadkodawcy, które stanowi kompromis pomiędzy zagwarantowaną spadkodawcy swobodą decydowania o swoim majątku na wypadek śmierci, a prawem jego bliskich do udziału w określonym zakresie w majątku zmarłego członka ich rodziny. Najprościej mówiąc zachowek jest to ułamek wartości udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu do zachowku, gdyby spadkodawca w testamencie nie powołał do spadku innej osoby.

Komu przysługuje zachowek?

Jak wspomniano wyżej, zachowek jest instytucją, która ma na celu ochronę interesów osób najbliższych spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z przepisów ustawy, gdyby spadkodawca nie sporządził testamentu. Rodzi się więc pytanie, kogo należałoby zaliczyć do grona najbliższych zmarłemu osób. Zgodnie z ustawą zachowek należy się:

• zstępnym spadkodawcy (dzieci, wnuki, prawnuki),
• małżonkowi spadkodawcy,
• rodzicom spadkodawcy.

Co jest ważne, w zakresie prawa do zachowku na równi ze zstępnymi spadkodawcy (np. jego dziećmi biologicznymi) traktować należy przysposobionego i jego zstępnych. Ochrona interesów w/w osób przejawia się w tym, że w przypadku pominięcia ich w testamencie przez zmarłego mogą oni żądać od osoby powołanej zamiast nich do spadku zapłaty kwoty pieniężnej, stanowiącej ułamek tego, co dziedziczyliby z ustawy.

Przykład: spadkodawca sporządził testament, w którym do całości spadku powołał swojego kolegę. Pozostawił on jednak żonę i córkę. Należy więc sprawdzić, w jaki sposób doszłoby do dziedziczenia ustawowego, gdyby zmarły nie pozostawił po sobie testamentu. Zgodnie z ustawą w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek, którzy dziedziczą w częściach równych. W powołanym przykładzie, w przypadku dziedziczenia ustawowego żona i córka spadkodawcy dziedziczyłyby w częściach równych. Z tego powodu mogą one skorzystać z uprawnienia do zachowku i kierować swoje roszczenia do najbliższego kolegi zmarłego, który był spadkobiercą testamentowym.

Co jest jednak istotne, jeżeli spadkodawca w chwili śmierci posiadał zarówno rodziców, jak i małżonka oraz dzieci to roszczenie o zachowek mają tylko ci krewni, którzy dziedziczyliby w pierwszej kolejności, czyli w takiej sytuacji – jedynie dzieci i małżonek. Dopiero w sytuacji, gdyby spadkodawca nie miał dzieci, czy małżonka, wtedy o zachowek mogą wystąpić jego rodzice.

W jakiej wysokości można domagać się zachowku?

Jak już wspomniano wyżej, zachowek stanowi jedynie pewien ułamek tego, co uprawniony uzyskałby, gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego. Ułamek ten zależny jest od wieku oraz sytuacji życiowej uprawnionego. Jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni, to zachowek przysługuje w wielkości 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. W pozostałych przypadkach jest to 1/2 wartości wspomnianego udziału spadkowego.

Odwołując się do wyżej przytoczonego przykładu, w przypadku dziedziczenia ustawowego małżonka oraz córka spadkodawcy dziedziczyłyby po połowie, czyli miały po ½ udziału w całości spadku. Należny im zachowek należałoby obliczyć w następujący sposób:

• żona: ½ x ½ = ¼ udziału spadkowego,
• córka: ½ x ⅔ (zakładając, że jest ona małoletnia) = 2/6 udziału spadkowego.

Obliczenie kwoty należnego uprawnionemu zachowku nie jest jednak proste. Ustalenie wysokości zachowku uzależnione jest od kilku czynników. Poza ustaleniem wysokości udziału, trzeba również ustalić wysokość substratu zachowku. W celu ustalenia konkretnej sumy zachowku należy odpowiednio połowę albo dwie trzecie udziału spadkowego, który przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym, pomnożyć przez wartość tzw. substratu zachowku.

Czym jest substrat zachowku?

Na substrat zachowku składa się czysta wartość spadku ustalona z pominięciem wartości zapisów zwykłych i poleceń powiększona o wartość podlegających doliczeniu darowizn i zapisów windykacyjnych. Czysta wartość spadku jest to więc różnica pomiędzy wartością aktywów wchodzących w skład spadku a wartością długów (pasywów) spadkowych. Najprościej mówiąc na substrat zachowku składają: wartość majątku spadkowego oraz wartość składników majątkowych, którymi spadkodawca rozdysponował za życia, np. dokonane darowizny.

Przykład: Czystą wartość spadku ustalono na kwotę 100 tys. zł. Doliczono do niej wartość darowizny w kwocie 50 tys. zł, którą spadkodawca uczynił na rzecz swojego przyjaciela na rok przed swoją śmiercią. Substrat zachowku wynosi zatem 150 tys. zł.

Nie każda jednak darowizna podlegać będzie doliczeniu. Obowiązek ten nie dotyczy drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych (np. prezenty) oraz dariowizn dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.

Pamiętać należy, że zachowek może być określony tylko w kwocie pieniężnej. Jego spełnienie nie może polegać na wydaniu jakichkolwiek rzeczy z masy spadkowej.

Kto musi zapłacić zachowek?

W pierwszej kolejności zobowiązanym do zapłaty zachowku jest spadkobierca. Jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać go od osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny doliczony do spadku (jedynie w granicach wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego). W ostatniej kolejności – czyli, gdy uprawniony nie może otrzymać zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny – może domagać się zapłaty od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku (obdarowany jest zobowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny).

Przedawnienie roszczenia o zachowek.

Uprawnienie do dochodzenia roszczenia z tytułu zachowku ograniczone jest w czasie. Pamiętać należy, że po jego upływie nie będzie możliwości skutecznego dochodzenia swoich praw przed sądem. Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku przedawniają się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu.

Wydziedziczenie a uprawnienie do zachowku.

Wydziedziczenie jest to najprościej mówiąc pozbawienie przez spadkodawcę prawa do domagania się przez zstępnych, małżonka i rodziców zachowku, uczynione w testamencie. Uczynienie przez spadkodawcę takiego zapisu w testamencie skutkuje brakiem możliwości domagania się przez w/w podmioty zachowku. Powyższe doznaje jednak pewnych ograniczeń, bowiem spadkodawca może wydziedziczyć zstępnych, małżonka i rodziców jeżeli:

• wbrew woli spadkodawcy postępował uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
  dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,
• uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Pamiętaj, że przyczyna wydziedziczenia musi wystąpić w rzeczywistości, ponieważ wydziedziczenie bezpodstawne nie pozbawia bowiem prawa do zachowku, zaś uprawniony może dowodzić jego bezzasadności. Wydziedziczony traci przymiot spadkobiercy ustawowego, tj. traktuje się go tak, jakby nie dożył otwarcia spadku.

Uchylenie się od zapłaty zachowku.

Wielokrotnie zdarzają się sytuacje, podczas których “nieuczciwi” krewni domagają się od spadkobierców zachowku, czyniąc sobie z niego łatwe źródło znacznych środków pieniężnych. W przypadku, gdy korzystanie przez uprawnionych do zachowku ze swojego prawa byłoby sprzeczne (w konkretnym przypadku) z zasadami współżycia społecznego lub ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa, takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie będzie uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony. Pamiętać jednak należy, że w zasadzie niemożliwe jest całkowite wyłączenie obowiązku zapłaty zachowku uprawnionemu.

Jeżeli należysz do kręgu osób uprawnionych do zachowku bądź zobowiązanych do jego zapłaty, zapraszam do bezpośredniego kontaktu z moją kancelaria adwokacka w mieście Poznań. Jako adwokat prowadzę sprawy spadkowe w tym m.in. o zachowek.