Odwołanie darowizny

W życiu niekiedy zdarzają się sytuację, kiedy pomimo obdarowania bliskiej nam osoby na podstawie umowy darowizny, np. nieruchomością czy znaczną sumą pieniędzy, dochodzi do znaczącej zmiany okoliczności i stosunków pomiędzy darczyńcą a osobą obdarowaną, w wyniku czego darczyńca żałuje swojej decyzji i chce cofnąć darowiznę. Jest to jednak umowa na tyle ważna społecznie, że jej odwołanie jest o wiele trudniejsze i bardziej skomplikowane aniżeli zawarcie umowy darowizny. Prawo nie zezwala bowiem na odwołanie darowizny bez powodu, np. dlatego, że darczyńca się rozmyślił.

O tym czy w ogóle można odwołać darowiznę, w jakich sytuacjach i po spełnieniu jakich przesłanek jest to możliwe, a także jak ważnie dokonać takiego odwołania, dowiesz się z niniejszego artykułu.

Darowizna – czym jest?

Umowa darowizny to jedna z umów dwustronnych uregulowanych w Kodeksie cywilnym. Zgodnie z art. 888 k.c. przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Darowizna polega zatem na tym, że jedna osoba nieodpłatnie darowuje coś ze swojego majątku, np. mieszkanie, drugiej osobie. Przekazanie darowizny jest nieodpłatne, wobec czego osoba, która darowuje robi to z tzw. „dobroci serca”, nie otrzymując w zamian za to żadnych korzyści.

Darczyńcami najczęściej kierują pobudki moralne, na przykład ojciec z wdzięczności do syna za wieloletnią opiekę nad nim, darowuje mu swój dom.

Kiedy można odwołać darowiznę

Z uwagi na doniosłość społeczną umowy darowizny, prawo polskie dopuszcza tylko kilka enumeratywnie wymienionych sytuacji, w których ważnie można odwołać darowiznę. Zasadą jest bowiem nieodwołalność darowizny.

Zgodnie z treścią art. 902 k.c. przepisów o odwołaniu darowizny nie stosuje się, gdy darowizna czyni zadość obowiązkowi wynikającemu z zasad współżycia społecznego, tj. na przykład matka podarowała swojej ciężko chorej córce dużą sumę pieniędzy na operację ratującą życie. Sytuacje, w których natomiast jej odwołanie jest dopuszczalne, można podzielić na dwie zasadnicze, tj. jeszcze przed wykonaniem darowizny, a więc zanim darczyńca podaruje dany przedmiot obdarowanemu, oraz już po wykonaniu umowy darowizny, na przykład gdy obdarowany otrzyma już na własność mieszkanie.

Odwołanie darowizny przed jej wykonaniem

Sytuację powyższą reguluje art. 896 k.c., zgodnie z którym darczyńca może odwołać darowiznę jeszcze niewykonaną, jeżeli po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych.

Darowizna niewykonana to taka, której darczyńca nie zdążył jeszcze spełnić, np. ojciec nie dał synowi obiecanej sumy pieniędzy. W omawianym przypadku możliwość odwołania uzależniona jest więc od zmiany stanu majątkowego darczyńcy, tzn. jego znacznego pogorszenia się już po zawarciu umowy darowizny, ale jeszcze przed jej faktycznym wykonaniem.

Darczyńca nie może zatem powoływać się na swoją trudną sytuacje majątkową i skutecznie odwołać darowizny, jeżeli już w momencie zawierania umowy darowizny był on w niedostatku. Podobnie nie można odwołać darowizny w przypadku, jeżeli ciężką sytuację majątkową spowodowała właśnie ta umowa, np. ze względu na nierozważność darczyńcy, który nie powinien dokonać darowizny wiedząc, że pogorszy ona jego stan majątkowy i spowoduje, że popadnie on w niedostatek.

Odwołanie darowizny po jej wykonaniu

Darowiznę po jej wykonaniu można odwołać, gdy dojdzie do rażącej niewdzięczności obdarowanego.

Jest to jednak możliwe tylko po dokonaniu darowizny, natomiast przed jej dokonaniem nie będzie mógł być to powód do jej cofnięcia. Przepis art. 898 k.c. wskazuje, że nawet już po wykonaniu darowizny, darczyńca może ją odwołać, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności.

W kodeksie nie znajdziemy jednak definicji rażącej niewdzięczności. Przez lata natomiast w doktrynie ukształtował się pogląd, zgodnie z którym „niewdzięczność jako przeciwieństwo wdzięczności, oznacza postępowanie nie liczące się z odczuciami, potrzebami i dobrem darczyńcy, które może mu przyczynić negatywnych odczuć i obiektywnych szkód.” (vide wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 23 marca 2021 r., sygn. I ACa 606/20).

Zatem rażącą niewdzięcznością będą wszystkie działania bądź zaniechania skierowane przeciwko darczyńcy z zamiarem nieżyczliwym. Jako przykłady takich zachowań można wskazać m.in. ciężkie naruszenie obowiązków rodzinnych (jeśli strony umowy darowizny są rodziną), np. odmowa pomocy w chorobie darczyńcy, a także popełnienie przestępstwa przeciwko darczyńcy, np. ciężkie pobicie czy zniesławienie.

Jednocześnie w czynach tych musi wystąpić umyślność obdarowanego, czyli musi mieć zamiar popełnienia czynu niewdzięcznego. Rażącą niewdzięcznością nie będą bowiem czyny nieumyślne, a także drobne czyny umyślne, ale niewykraczające, w określonych środowiskach poza zwykłe konflikty życiowe i rodzinne, jak też zdarzenia wywołane zachowaniem się, czy działaniem darczyńcy (vide wyrok Sądu Najwyższego z 15 czerwca 2010 r., sygn. II CSK 68/10).

Rażąca niewdzięczność a przebaczenie

Nawet w przypadku rażącej niewdzięczności obdarowanego prawo przewiduje kolejną sytuację, gdy mimo tego darowizna nie będzie mogła być ważnie odwołana.

Zgodnie z art. 899 § 1 k.c. darowizna nie może być odwołana z powodu niewdzięczności, jeżeli darczyńca obdarowanemu przebaczył. Instytucja przebaczenia w pewien sposób „naprawia” niegodne czyny, jakich względem darczyńcy dopuścił się obdarowany.

Zatem jedyną osobą, która może dokonać aktu przebaczenia jest wyłącznie darczyńca, nie może tego uczynić nawet przez swojego pełnomocnika czy przedstawiciela ustawowego, a jedynie osobiście. Nie musi on jednak mieć w chwili przebaczenia zdolności do czynności prawnych, wystarczy by przebaczenie nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem, tzn. aby był w pełni świadomy swojego przebaczenia, darowizny której dokonał i skutków jakie to przebaczenie wywoła.

Przebaczenie nie musi być dokonane w żadnej szczególnej formie. Może więc być ono dokonane w wyraźnym geście przebaczenia, np. słowami, a także w sposób dorozumiany, np. kiedy darczyńca ponownie nawiązał dobrą relację z obdarowanym i swoim zachowaniem pokazuje, że nie żywi już do niego urazy. O tym, czy przebaczenie było ważne i skuteczne każdorazowo decydować będą okoliczności konkretnej sprawy.

Jak ważnie odwołać darowiznę

Zgodnie z uregulowaniem z art. 900 k.c. odwołanie darowizny musi być dokonane w formie pisemnego oświadczenia darczyńcy, złożonego obdarowanemu.

Wystarczy zatem zwykła forma pisemna, np. odręczny list z podpisem darczyńcy o jej odwołaniu, skutecznie doręczony obdarowanemu. Należy jednak pamiętać, że w przypadku, w którym przedmiotem darowizny była nieruchomość, odwołanie musi być dokonanie w formie aktu notarialnego, a więc przed notariuszem. Obdarowany po otrzymaniu oświadczenia ma obowiązek zwrócić przedmiot darowizny darczyńcy. Jeżeli nie chce uczynić tego dobrowolnie, darczyńcy pozostaje dochodzenie jej zwrotu na drodze postępowania sądowego.

Termin na odwołanie darowizny

Odwołanie darowizny rodzi wiele trudności, nie tylko z uwagi na ograniczony katalog przyczyn jej odwołania, ale także z uwagi na termin, w którym należy tego dokonać.

Zgodnie z art. 899 § 3 k.c. darczyńca ma rok na odwołanie darowizny, jeżeli powodem odwołania jest niewdzięczność obdarowanego. Termin ten liczony jest od dnia, w którym darczyńca dowiedział się o rażącej niewdzięczności, czyli o nieżyczliwym czynie obdarowanego względem niego. W przypadku darowizny jeszcze niewykonanej, można ją odwołać w każdym czasie przed jej wykonaniem.

Zwrot odwołanej darowizny

W kontekście omawianego zagadnienia warto jeszcze podkreślić, że zwrot przedmiotu odwołanej darowizny powinien nastąpić stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Od chwili zdarzenia uzasadniającego odwołanie obdarowany ponosi bowiem odpowiedzialność na równi z bezpodstawnie wzbogaconym, który powinien się liczyć z obowiązkiem zwrotu. Zwrotu takiego w przypadku braku porozumienia, darczyńca będzie mógł domagać się zatem na drodze sądowej.

Podsumowując, w polskim porządku prawnym odwołanie darowizny jest możliwe tylko w wyjątkowych sytuacjach. Należy zatem przed zawarciem takiej umowy jako darczyńca zachować należytą ostrożność i dokładnie przeanalizować wszystkie okoliczności. Skuteczne jej odwołanie jest bowiem procesem skomplikowanym. Dlatego w sytuacji, w której pomimo najszczerszych chęci okazało się, że osoba przez nas obdarowana swoim zachowaniem dopuściła się rażąco niewdzięcznych czynów i chcemy cofnąć naszą darowiznę, warto zwrócić się do profesjonalnego pełnomocnika, który udzieli fachowej porady prawnej.