on omnis moriar, czyli słów kilka o dziedziczeniu

Śmierć człowieka, choć z pewnością jest bolesnym przeżyciem, nie powoduje całkowitego wygaśnięcia wszelkich stosunków faktycznych i prawnych, związanych z osobą zmarłego. Jedną z najważniejszych konsekwencji pozostaje bowiem kwestia majątku zmarłego i jego obowiązków.

W jaki sposób następuje dziedziczenie po zmarłym i co należy wiedzieć, by skutecznie chronić prawa i interesy spadkobierców? Wątpliwości związane z prawem spadkowym wyjaśnia adwokat Angelika Rucińska.

RODZAJE DZIEDZICZENIA

Dziedziczenie jest niczym innym jak nabywaniem po zmarłej osobie majątku, jak i obowiązków majątkowych. Powołanie do spadku może następować albo na podstawie ustawy, albo w wyniku sporządzenia przez spadkodawcę testamentu.

Zgodnie z brzmieniem przepisu art. 941 k.c., rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament. Oznacza to, że jeśli spadkodawca sporządził ważny testament co do całości swojego spadku, będzie on miał pierwszeństwo w porządku dziedziczenia, a przepisy odnoszące się do dziedziczenia ustawowego nie znajdą zastosowania. Dopiero w sytuacji, gdy zmarły nie powołał spadkobierców, bądź żadna z osób, które zostały powołane, nie chce albo nie może być spadkobiercą, sposób i kolejność dziedziczenia zostanie ustalona na podstawie przepisów ustawy.

DZIEDZICZENIE TESTAMENTOWE

Testament jest dokumentem, zawierającym ,,rozrządzenie na wypadek śmierci”, a zatem wyrażającym ostatnią wolę spadkodawcy odnośnie podziału należącego do niego majątku po jego śmierci. Co istotne, testament może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy, zaś sporządzić i odwołać testament może wyłącznie osoba, mająca pełną zdolność do czynności prawnych.

Nadto, by rozrządzenie testamentowe zostało uznane za ważne, musi zostać sporządzone w określonej prawem formie. Co do zasady, testament winien zostać sporządzony poprzez odręczne spisanie ostatniej woli na papierze i opatrzenie jej własnoręcznym podpisem oraz datą sporządzenia.

Choć testament własnoręczny to najbardziej popularny sposób złożenia oświadczenia woli na wypadek śmierci, dopuszczalne jest również jej wyrażenie w postaci ustnej, w obecności dwóch świadków, dokonane przed przedstawicielem administracji publicznej, który w imieniu spadkodawcy spisuje treść testamentu w postaci protokołu, a następnie odczytuje ją obecnym osobom.

Inną, szczególną postacią testamentu, jest wyrażenie woli przy jednoczesnej sytuacji co najmniej trzech świadków, która to forma ma zastosowanie wyłącznie, gdy istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy, bądź gdy wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub znacznie utrudnione.

Poza powyższym, możliwe jest także sporządzenie testamentu w formie aktu notarialnego, bądź tzw. testamentu podróżnego (podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym).

Kodeks cywilny wyraźnie określa także sytuacje, w których wady oświadczenia woli spadkodawcy powodują nieważność testamentu. Należą do nich sytuacje, gdy testament został sporządzony:

1. w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli,
2. pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści,
3. pod wpływem groźby.

Zaznaczyć również należy, że spadkodawca może w każdej chwili odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia, co następuje w ten sposób, że spadkodawca:

1. sporządzi nowy testament,
2. w zamiarze odwołania testamentu zniszczy lub pozbawi go cech, od którego zależy jego ważność,
3. dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień.

KOLEJNOŚĆ DZIEDZICZENIA USTAWOWEGO

Jeżeli spadkodawca nie pozostawił testamentu, w grę wchodzić będą przepisy dziedziczenia ustawowego, wyznaczające określoną kolejność dziedziczenia.

Pierwszeństwo dziedziczenia przysługuje małżonkowi i dzieciom, którzy dziedziczą w częściach równych. Co jednak ważne, część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. Jeśli dzieci nie dożyły otrzymania spadku, możliwość dziedziczenia przechodzi na ich zstępnych, a zatem wnuki, prawnuki, praprawnuki spadkodawcy, itd.

W braku zstępnych prawo do dziedziczenia mają rodzice. Następnie, zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego, spadek przypada rodzeństwu zmarłego w częściach równych; jeżeli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada zstępnym, a zatem siostrzeńcom, bratankom i ich dzieciom.

Jeżeli zmarły nie posiadał żadnego z powyższych bliskich, prawo do całego spadku przypada dziadkom spadkodawcy, którzy dziedziczą w częściach równych, a w dalszej kolejności – ich zstępnym, a zatem wujkom, ciotkom i stryjkom.

W sytuacji, gdy brak jest bliskich spadkodawcy, którzy mogliby, zgodnie z powyżej przedstawionym porządkiem dziedziczyć, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, jako spadkobiercy ustawowemu. Gdy takiego miejsca nie da się ustalić, spadek po zmarłym przechodzi na Skarb Państwa.

SPOSOBY PRZYJĘCIA SPADKU

Na wiadomość o powołaniu do spadku spadkobierca może postąpić w trojaki sposób:

1. przyjąć spadek wprost,
2. przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza,
3. odrzucić spadek.

Przyjęcie spadku wprost, czyli tzw. przyjęcie proste oznacza sytuację, w której spadkobierca przyjmuje spadek bez żadnych ograniczeń, w tym w szczególności bez żadnego ograniczenia długów spadkowych. W powyższych okolicznościach spadkobierca odpowiada za wszystkie długi spadkowe zmarłego i to całym swoim majątkiem – nawet gdy długi spadkodawcy będą przewyższać wartość aktywów spadku.

Pod pojęciem przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza rozumieć należy ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe do wysokości otrzymanego spadku. Oznacza to zatem, że ewentualne długi spadkodawcy będą spłacane wyłącznie do wysokości aktywów danego spadku i nie będą stanowić obciążenia dla majątku spadkobiercy.

Spadkobierca może też spadek odrzucić. W takiej sytuacji jest on wyłączony od dziedziczenia tak, jakby nie dożył otwarcia spadku. Co jednak szczególnie ważne, termin na złożenie oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku wynosi 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego powołania. Brak złożenia przedmiotowego oświadczenia w zakreślonym terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.

WYDZIEDZICZENIE I ZACHOWEK

Kwestią, która w praktyce sprawia duże trudności, jest rozumienie pojęcia wydziedziczenia i związanego ze spadkiem prawa do zachowku.

Zachowek jest instytucją stworzoną na potrzeby ochrony interesów majątkowych najbliższych spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy (zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy). Znajdzie ona zastosowanie w sytuacji, gdy osoby uprawnione do spadku z ustawy nie zostaną jednak do niego powołane. Prawo do zachowku wynika zatem nie z woli samego spadkodawcy, lecz z samej więzi rodzinnej, jaka łączy osobę uprawnioną z osobą spadkodawcy. Uprawnienie powyższe przyjmuje postać roszczenia o świadczenie pieniężne w wysokości połowy wartości udziału spadkowego, który przypadałby najbliższym w przypadku dziedziczenia ustawowego (w przypadku zstępnego małoletniego lub trwale niezdolnego do pracy – w wysokości dwóch trzecich wartości udziału spadkowego).

Przez wydziedziczenie rozumieć należy natomiast pozbawienie prawa do zachowku.

Przesłanki wydziedziczenia jednoznacznie określa art. 1008 k.c., który stanowi, iż uprawniony do zachowku zostaje jego pozbawiony, jeżeli:

1. wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
2. dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,
3. uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Co szczególnie ważkie, przyczyna wydziedziczenia musi wynikać z treści testamentu i nie ma zastosowania, gdy spadkodawca przebaczył spadkobiercy.

Znajomość przepisów prawa spadkowego pozwala na skuteczne zabezpieczenie własnych interesów majątkowych, tak w roli spadkodawcy, jak i spadkobiercy. Warto zatem skorzystać z profesjonalnej porady prawnej, której udziela adwokat Angelika Rucińska, by rozwiązać wszelkie wątpliwości i zapewnić bezpieczeństwo sukcesji i ochronę własnego majątku.