Czym są dobra osobiste? Jakiej podlegają ochronie i co należy zrobić w przypadku zagrożen i naruszeń?

Dobra osobiste stanowią wyróżnioną w regulacji kodeksu cywilnego kategorię dóbr chronionych, których przykładowy katalog zawiera art. 23 k.c. Zgodnie z jego treścią, dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach. Stworzenie przez ustawodawcę katalogu otwartego tych dóbr oznacza, że ochroną objęte są także inne dobra osobiste, niewymienione w powyższym przepisie.

Analiza regulacji kodeksowej pozwala na stwierdzenie, że dobra osobiste odnoszą się do cielesnej i duchowej natury człowieka i zaliczane są do kategorii dóbr niematerialnych, nieodłącznie związanych z człowiekiem od momentu jego poczęcia i niezbywalnych. Dobra osobiste można ująć jako ,,to wszystko, co nie będąc dobrem materialnym w znaczeniu prawa, służy człowiekowi do rozwoju jego fizycznej i psychicznej osobowości oraz do ugruntowania jego odrębności i zarazem pozycji w społeczeństwie” (tak: A. Kopff, Koncepcja praw do intymności).

W orzecznictwie sądowym wypracowane zostało stanowisko, zgodnie z którym ,,dobra osobiste wynikają z tych wartości niemajątkowych, które są ściśle związane z człowiekiem, obejmując jego fizyczną i psychiczną integralność albo będąc przejawem jego twórczej działalności; skupiają niepowtarzalną, pozwalającą na samorealizację indywidualność człowieka, jego godność oraz pozycję wśród innych ludzi. Dobrem osobistym jest wartość immanentnie złączona z istotą człowieczeństwa oraz naturą człowieka, niezależna od jego woli, stała, dająca się skonkretyzować i zobiektywizować (por. m.in. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 2010 r., III CZP 79/10).

Katalog dóbr osobistych podlega poszerzeniu m.in. przez judykaturę oraz próby ich wyodrębniania, podejmowane przez doktrynę. Przykładowo wskazać należy, iż wyrażane są poglądy o zasadności wyodrębnienia dóbr osobistych w postaci korzystania z wartości środowiska naturalnego, prawa do niezakłóconego wypoczynku, czy też tytułu zawodowego magistra oraz wykształcenia. Jednocześnie, odpowiedź na pytanie, czy określone dobro człowieka jest jego dobrem osobistym w rozumieniu art. 23 k.c., zależy od wielu czynników, gdyż pojęcie to należy odnosić do określonego poziomu rozwoju technologicznego i cywilizacyjnego, przyjętych w społeczeństwie zasad moralnych i prawnych, istniejącego rodzaju stosunków społecznych, gospodarczych, czy nawet politycznych (tak m.in. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 16 lipca 1993 r., I PZP 28/93). Poza powyższym, należy zachować powściągliwość co do wyróżniania kolejnych dóbr osobistych, by zapobiec ich nadmiernej generalizacji oraz zapewnić skuteczność ochrony przed naruszeniami konkretnych dóbr.

Ochrona dóbr osobistych

Ochrona dóbr osobistych opiera się na koncepcji prawa podmiotowego co oznacza, że obowiązuje zakaz ich naruszania przez inne osoby. Każde naruszenie będzie uznawane wobec powyższego za bezprawne, chyba że zostanie wykazana okoliczność wyłączająca bezprawność. Ochrona ta jest skuteczna erga omnes i przysługuje każdej osobie, której dobru osobistemu cudze działanie bezpośrednio zagraża lub je narusza.

W przypadku zagrożenia, można żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. W razie dokonanego naruszenia można natomiast żądać, aby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Nadto, można także żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny (art. 24 § 1 k.c.).

Poza powyższym, jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych (art. 24 § 2 k.c.).

Analiza powyższych przepisów pozwala na wyróżnienie następujących przesłanek ochrony dóbr osobistych:

1. istnienie dobra osobistego,
2. zagrożenie naruszeniem lub naruszenie dobra osobistego,
3. bezprawność działania, które zagraża dobru osobistemu lub je narusza.

Ochrona dóbr osobistych nie jest zatem uzależniona od winy sprawcy naruszenia (zagrożenia). Poza tym, ochrona ta przysługuje także wtedy, gdy do naruszenia (zagrożenia) dobra osobistego doszło wskutek zaniechania. Przy ocenie, czy doszło do naruszenia (zagrożenia) dóbr osobistych kluczowe znaczenie będą miały kryteria obiektywne, choć nie oznacza to całkowitego pomijania czynnika subiektywnego w postaci odczuć żądającego ochrony.

Z żądaniem zaniechania działania zagrażającego dobru osobistemu można wystąpić, gdy jeszcze nie doszło do naruszenia tego dobra, a także wówczas, gdy już zostało naruszone i zachodzi niebezpieczeństwo jego dalszych naruszeń.

Przykładowo, zaniechanie działania zagrażającemu dobro osobistemu może skonkretyzować się jako m.in. roszczenie o zaniechanie publikacji materiału prasowego.

Usunięcie skutków naruszenia dotyczy niemajątkowych następstw działania naruszyciela i polega na wykonaniu stosownych czynności, których ustawa wyczerpująco nie określa, podając jedynie tytułem przykładu, że może być to złożenie oświadczenia o odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Dopuszczalne zatem będą wszelkie czynności, dostosowane do postaci dobra osobistego, intensywności i charakteru jego naruszenia.

Treść i forma oświadczenia woli, które ma zmierzać do usunięcia skutków naruszenia dobra osobistego, zależeć będzie od okoliczności konkretnej sprawy. Oświadczenie to może obejmować w szczególności przeproszenie, wyrażenie ubolewania, odwołanie postawionych zarzutów, sprostowanie nieścisłych informacji, bądź przyznanie pewnych faktów.

Co istotne, uprawnienia przewidziane w przepisie art. 24 k.c. nie uchybiają uprawnieniom przewidzianym w innych przepisach, w szczególności w prawie autorskim i wynalazczym.

Podstawę odpowiedzialności za naruszenia dóbr osobistych przewidują także przepisy karne, w tym art. 212 k.k. – zniesławienie, przewidujący za tego typu zachowanie (co do zasady) karę grzywny oraz karę ograniczenia wolności (co istotne, zniesławienie które dokonane zostaje za pomocą środków masowego komunikowania podlega nawet karze pozbawienia wolności do roku), a także art. 216 k.k. – znieważenie (gdzie przewidziane kary to kara grzywny i ograniczenia wolności).

Naruszenie dóbr osobistych w internecie

Szczególnie istotną rolę współcześnie, z uwagi na postęp techniczny, odgrywa ochrona dóbr osobistych w Internecie. Naruszenie tych dóbr może następować poprzez publiczne wpisy, zamieszczane na forach internetowych, co ułatwione jest poprzez posługiwanie się anonimowymi nickami, uniemożliwiającymi ich zidentyfikowanie.

Co jednak istotne, Naczelny Sąd Administracyjny uznał, że możliwe jest żądanie udostępnienia danych z forów internetowych przez osobę fizyczną i prawną, które wykażą, że jest to niezbędne dla ochrony dóbr osobistych i dobrego imienia (wyrok NSA z dnia 21 sierpnia 2013 r., I OSK 1666/12). Za prawnie usprawiedliwiony cel w rozumieniu przepisów ustawy o ochronie danych osobowych można bowiem uznać domaganie się przez osobę, której dobra osobiste zostały naruszone poprzez wpisy na forum internetowym, czacie, czy też blogu lub sekcji komentarzy na stronie internetowej, udzielenia informacji na temat danych osobowych osoby która dopuściła się takiego naruszenia.

Jeżeli administrator portalu odmówi udostępnienia danych osobowych, która dopuściła się naruszenia dóbr osobistych w Internecie, na powyższą odmowę przysługiwać będzie skarga do Generalnego Inspektora Danych Osobowych.

Poza powyższym, odpowiedzialność za niestosowne wpisy, umieszczone na forum moderowanym, ponosi jego administrator. Może on jednak uchylić się od odpowiedzialności, gdy nie wie o bezprawnym charakterze przechowywanych i udostępnianych danych.

Mimo przepisów prawnych, dochodzenie środków ochrony dóbr osobistych naruszonych w Internecie sprawia wciąż wiele trudności, a pozyskanie danych osobowych naruszycieli jest czasochłonne i uciążliwe, podczas gdy zniesławiające wpisy docierają w szybkim czasie do szerokiego grona odbiorców.

Naruszenie dóbr osobistych wymaga niejednokrotnie podjęcia niezwłocznej reakcji, a fachową pomoc prawną w tym zakresie gwarantuje adwokat Angelika Rucińska.