Wyłączenie darowizny ze spadku a zachowek

Zachowek jest instytucją, którą wiele osób próbuje kwestionować. Pomimo, że ma na celu ochronę osób najbliższych dla spadkodawcy, to jednak jest dość mocną ingerencją w ostatni jego ostatnią wolę. Dlatego też coraz więcej osób zastanawia się nad tym, jak można „obejść” tę instytucje. Najczęściej próbują robić to przez liczne darowizny, co jednak nie zawsze będzie skuteczne. Nawet bowiem wyłączenie darowizn ze spadku, nie zawsze sprawi, że nie będą miały one wpływu na wysokość zachowku.

O tym, jaki wpływ na zachowek ma wyłączenie darowizny ze spadku, dowiesz się z niniejszego artykułu.

Darowizna – czym jest?

Umowa darowizny to jedna z umów dwustronnych uregulowanych w Kodeksie cywilnym. Zgodnie z art. 888 k.c. przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku.

Darowizna polega zatem na tym, że jedna osoba nieodpłatnie darowuje coś ze swojego majątku, np. mieszkanie, drugiej osobie. Przekazanie darowizny jest nieodpłatne, wobec czego osoba, która darowuje robi to z tzw. „dobroci serca”, nie otrzymując w zamian za to żadnych korzyści. Darczyńcami najczęściej kierują pobudki moralne, na przykład ojciec z wdzięczności do syna za wieloletnią opiekę nad nim, darowuje mu swój dom.

Zachowek – czym jest?

Zachowek z kolei jest instytucją, która chroni spadkodawców najbliższych dla osoby zmarłej. Jest to bowiem świadczenie zagwarantowane przez prawo dla tych osób, które z jakiś względów zostali przez spadkodawcę całkowicie pominięci bądź uwzględnieni tylko w niewielkim stopniu w testamencie, w wyniku czego zostali odsunięci od dziedziczenia. Zachowek jest zatem pewnego rodzaju ingerencją w wolną wolę zmarłego, który z jakiś powodów zdecydował, że po jego śmierci np. żona czy syn, nie otrzymają spadku. Można zatem wskazać, że zachowek stanowi rekompensatę dla najbliższych członków rodziny, którzy nie zostali uwzględnieni w testamencie.

Zachowek – komu przysługuje?

Zgodnie z treścią art. 991 k.c. zachowek należy się zstępnym (dzieci, wnuki, prawnuki itp.), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Wysokość zachowku uzależniona jest od kilku czynników wskazanych w ustawie. Jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – zachowek wynosi dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. W innych natomiast przypadkach zachowek wynosi połowę wartości tego udziału.

Darowizna a zachowek

Z uwagi na instytucję zachowku, osoby, które bardzo nie chcą, aby ktoś otrzymał po ich śmierci cokolwiek z ich majątku (np. w sytuacji silnego skonfliktowania), próbują jakkolwiek „obejść” kwestię zachowku. Jednym z często stosowanych sposobów jest darowizna. Przyszły spadkodawca, stara się wyzbywać swojego majątku poprzez obdarowywanie przedmiotami bliskie osoby, w konsekwencji czego w momencie śmierci w masie spadkowej pozostaje bardzo niewiele rzeczy bądź w skrajnych przypadkach – nic. Bardzo często pojawia się pytanie – czy takie działanie jest skuteczne? Czy do wartości spadku, od którego zależy wysokość zachowku, dolicza się uczynione za życia darowizny?

Zgodnie z treścią przepisu art. 1039 § 1 k.c., jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn oraz zapisów windykacyjnych, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna lub zapis windykacyjny zostały dokonane ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia.

W konsekwencji powyższego, bardzo często dochodzi do sytuacji, gdy spadkodawca daruje cały swój majątek przed śmiercią jednej osobie, składając jednocześnie oświadczenie o zwolnieniu przedmiotu darowizny z obowiązku zaliczenia go na schedę spadkową myśląc, że rozwiązuje to problem przyszłego zachowku. Nic bardziej mylnego. W polskim prawie ochrona osób uprawnionych do zachowku jest naprawdę duża. Wskazać bowiem należy, że złożone przez darczyńcę oświadczenie skutkuje wyłącznie tym, że dokonana darowizna nie jest brana pod uwagę przy dokonywaniu działu spadku. Nie ma natomiast znaczenia dla zachowku i jego wysokości.

Jedyny wyjątek dotyczy tzw. „drobnych darowizn zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych”, na co wskazuje art. 1039 § 3 k.c. Nie ma jednoznacznej definicji czy katalogu drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych. W orzecznictwie przyjmuje się natomiast, że chodzi tu o zwyczajowe prezenty z okazji rozmaitych uroczystości rodzinnych (urodziny, imieniny, chrzest, Komunia Św., święta itp.).

Czy jest sposób na pozbawienie prawa do zachowku?

W aktualnym stanie prawnym przyszły spadkodawca nie ma zbyt wielu możliwości, aby pozbawić uprawnione osoby możliwości dochodzenia po jego śmierci zachowku. Tak naprawdę są tylko dwie takie sytuacje, tj.:

• wydziedziczenie,
• umowa o zrzeczenie się dziedziczenia.

Warto pamiętać, że wydziedziczenie nie jest możliwe wyłącznie, gdy spadkodawca tego chce. W prawie są ściśle określone przypadki, kiedy można to zrobić.

Podsumowując, instytucja zachowku ma w polskim prawie bardzo duże znaczenie. Nawet darowizny, które zostaną wyłączone ze spadku, nie skutkują obniżeniem wysokości zachowku o ich wartość. Wskazać bowiem należy, że złożone przez darczyńcę oświadczenie w tym zakresie skutkuje wyłącznie tym, że dokonana darowizna nie jest brana pod uwagę przy dokonywaniu działu spadku. Nie ma natomiast znaczenia dla zachowku i jego wysokości.