Środki zapobiegawcze w świetle kodeksu postępowania karnego.

W rozdziale 28 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 roku- Kodeks postępowania karnego ustawodawca uregulował tzw. środki zapobiegawcze oraz przesłanki ich zastosowania w toku postępowania karnego. Do środków zapobiegawczych ustawa zalicza:

1. tymczasowy areszt,
2. poręczenie (majątkowe, społeczne),
3. dozór,
4. nakaz opuszczenia lokalu mieszkalnego zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym,
5. zawieszenie w czynnościach służbowych lub wykonywaniu zawodu,
6. środki zapobiegawcze orzekane wobec oskarżonego o przestępstwo popełnione w stosunku do członka personelu medycznego, w związku z wykonywaniem przez niego czynności opieki medycznej lub osoby przybranej personelowi medycznemu,
7. zakaz opuszczania kraju, z zatrzymaniem paszportu lub innego dokumentu uprawniającego do przekroczenia granicy.

W niniejszym artykule zostaną więc omówione wyżej wskazane środki zapobiegawcze, a także przesłanki ich zastosowania w toku postępowania karnego.

Przesłanki ogólne.

Zanim przejdę do omawiania poszczególnych środków zapobiegawczych zawartych w rozdziale 28 Kodeksu postępowania karnego, zwrócę uwagę na tzw. przesłanki ogólne stosowania środków zapobiegawczych. Zgodnie z treścią art. 249 § 1 k.p.k., środki zapobiegawcze można stosować w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, a wyjątkowo także w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa; można je stosować tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo.

Pamiętać należy, że przepis ten ma zastosowanie do wszystkich środków zapobiegawczych.

Mając na uwadze treść w/w przepisu, wyróżnić można trzy główne przesłanki, umożliwiające zastosowanie każdego środka zapobiegawczego:

1. zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania,
2. zapobiegnięcie popełnieniu nowego, ciężkiego przestępstwa- wyjątkowo,
3. dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa.

Powyższe oznacza, że stosowanie środków zapobiegawczych ma charakter procesowy i jest związane z prowadzonym postępowaniem, a wyjątkowo także ma cel prewencyjny. Chodzi o zabezpieczenie prawidłowego toku całego postępowania karnego, tj. całego jego przebiegu aż do rozpoczęcia wykonywania kary.

Pamiętać należy, że skoro celem środków zapobiegawczych jest zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania, to nie mogą one przekształcić się w antycypację kary.

Ustawodawca podkreślił, że środki zapobiegawcze można stosować tylko wtedy, gdy zebrane dotychczas dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo popełnienia przez oskarżonego (podejrzanego) przestępstwa. W doktrynie podnosi się, że duże prawdopodobieństwo popełnienia przez podejrzanego (oskarżonego) zarzucanego mu przestępstwa to takie, które wręcz graniczy z pewnością.

Należy szczególnie zaznaczyć, że przed zastosowaniem jakiegokolwiek środka zapobiegawczego sąd albo prokurator stosujący ten środek musi przesłuchać oskarżonego, chyba że jest to niemożliwe z powodu jego ukrywania się lub jego nieobecności w kraju. Do udziału w przesłuchaniu należy również dopuścić ustanowionego obrońcę, jeżeli się stawi.

Ważne! Żeby można było zastosować jakikolwiek środek zapobiegawczy, oprócz realizacji celu, o którym była mowa wcześniej, musi istnieć podstawa dowodowa oraz chociażby jedna z wymienionych w przepisie art. 258 § 1–3 k.p.k. szczególnych podstaw stosowania środków zapobiegawczych, tj.:

1. zachodzi uzasadniona obawa ucieczki lub ukrycia się oskarżonego, zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu,
2. zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne,
3. zachodzi potrzeba zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, która uzasadniona jest grożącą oskarżonemu surową karą (jeżeli oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat, albo gdy sąd pierwszej instancji skazał go na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata),
4. zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.

Pamiętać należy, że decydując się o zastosowaniu określonego środka zapobiegawczego, organ musi uwzględnić rodzaj i charakter obaw wskazanych powyżej, przyjętych za podstawę stosowania danego środka oraz nasilenie ich zagrożenia dla prawidłowego przebiegu postępowania w określonym jego stadium.

Kto stosuje środki zapobiegawcze?

W postępowaniu przygotowawczym środki zapobiegawcze stosuje prokurator (z wyjątkiem tymczasowego aresztowania, które może być zastosowane jedynie na mocy postanowienia sądu). W postępowaniu sądowym środki te stosuje sąd.

Ważne! Na postanowienie w przedmiocie środka zapobiegawczego przysługuje zażalenie na zasadach ogólnych, chyba że ustawa stanowi inaczej. Na postanowienie prokuratora w przedmiocie środka zapobiegawczego zażalenie przysługuje do sądu rejonowego, w którego okręgu prowadzi się postępowanie.

Tymczasowy areszt.

Areszt tymczasowy jest jedynym środkiem zapobiegawczym o izolacyjnym charakterze. Z uwagi więc na rangę tego środka, tymczasowe aresztowanie może nastąpić tylko na mocy postanowienia sądu. Co do zasady tymczasowe aresztowanie stosuje w postępowaniu przygotowawczym na wniosek prokuratora sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzi się postępowanie. Po wniesieniu aktu oskarżenia tymczasowe aresztowanie stosuje sąd, przed którym sprawa się toczy. We wniosku o zastosowanie tymczasowego aresztowania wymienia się dowody wskazujące na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo, okoliczności przemawiające za istnieniem zagrożeń dla prawidłowego toku postępowania lub możliwości popełnienia przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa oraz określonej podstawy stosowania tego środka zapobiegawczego i konieczności jego stosowania.

W postanowieniu o zastosowaniu tymczasowego aresztowania należy określić w szczególności czas jego trwania, a ponadto oznaczyć termin, do którego aresztowanie ma trwać. W postępowaniu przygotowawczym sąd, stosując tymczasowe aresztowanie, oznacza jego termin na okres nie dłuższy niż 3 miesiące. Pamiętać jednak należy, że jeżeli ze względu na szczególne okoliczności sprawy nie można było ukończyć postępowania przygotowawczego w w/w terminie, na wniosek prokuratora, sąd pierwszej instancji właściwy do rozpoznania sprawy, gdy zachodzi tego potrzeba, może przedłużyć tymczasowe aresztowanie na okres, który łącznie nie może przekroczyć 12 miesięcy. Łączny okres stosowania tymczasowego aresztowania do chwili wydania pierwszego wyroku przez sąd pierwszej instancji nie może przekroczyć 2 lat.

Ważne! W art. 259 k.p.k. wskazano przesłanki, których zaistnienie powinno skutkować odstąpieniem od stosowania tymczasowego aresztowania. Należy odstąpić od tymczasowego aresztowania, jeżeli pozbawienie oskarżonego wolności:

1. spowodowałoby dla jego życia lub zdrowia poważne niebezpieczeństwo,
2. pociągałoby wyjątkowo ciężkie skutki dla oskarżonego lub jego najbliższej rodziny.

Tymczasowego aresztowania nie stosuje się również, gdy na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, że sąd orzeknie w stosunku do oskarżonego karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub karę łagodniejszą albo że okres tymczasowego aresztowania przekroczy przewidywany wymiar kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia. Tymczasowe aresztowanie nie może być stosowane, jeżeli przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku.

Ważne! Tymczasowego aresztowania nie stosuje się, jeżeli wystarczający jest inny środek zapobiegawczy.

Poręczenie majątkowe.

Poręczenie majątkowe należy do tzw. wolnościowych środków zapobiegawczych, które w przeciwieństwie do tymczasowego aresztowania nie prowadzi do izolacji podejrzanego. Ogólnie ujmując, stanowi ono pewnego rodzaju zabezpieczenie finansowe, które zapewnić ma prawidłowy przebieg postępowania karnego. Zastosowanie tego środka zapobiegawczego polega więc na złożeniu przez podejrzanego (lub inną osobę, np. członka rodziny) określonej sumy pieniężnej na rachunek wskazany przez organ procesowy. Przedmiotem poręczenia majątkowego mogą być: pieniądze (dotyczy to zarówno waluty krajowej, jak i zagranicznej), papiery wartościowe, zastaw, hipoteka. Wysokość, rodzaj i warunki poręczenia majątkowego (w szczególności termin złożenia przedmiotu poręczenia), organ musi określić w postanowieniu, biorąc pod uwagę sytuację materialną oskarżonego i składającego poręczenie majątkowe, wysokość wyrządzonej szkody oraz charakter popełnionego czynu.

Ważne! W razie ucieczki lub ukrycia się oskarżonego, stanowiące przedmiot poręczenia wartości majątkowe lub zobowiązania ulegają przepadkowi albo ściągnięciu. W przypadku braku utrudniania postępowania karnego, złożone poręczenie majątkowe z chwilą ustania podlega zwrotowi w całości.

Poręczenie społeczne.

Poręczenie społeczne ma na celu zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania karnego poprzez złożenie zapewnienia przez określony ustawowo krąg podmiotów, że oskarżony stawi się na każde wezwanie i nie będzie w sposób bezprawny utrudniał postępowania. Poręczenia takiego może udzielić:

1. pracodawca, u którego oskarżony jest zatrudniony;
2. kierownictwo szkoły lub uczelni, których podejrzany (oskarżony) jest uczniem lub studentem;
3. zespół, w którym podejrzany (oskarżony) pracuje lub się uczy;
4. organizacja społeczna, której oskarżony jest członkiem;
5. zespół żołnierski – jeżeli oskarżony jest żołnierzem.

Poręczenie, że oskarżony stawi się na każde wezwanie i nie będzie w sposób bezprawny utrudniał postępowania, można także przyjąć od osoby godnej zaufania.

Ważne! Jeżeli mimo poręczenia oskarżony nie stawi się na wezwanie lub w inny bezprawny sposób będzie utrudniał postępowanie, organ stosujący środek zapobiegawczy zawiadomi o tym udzielającego poręczenia, a ponadto może zawiadomić bezpośredniego przełożonego osoby, która złożyła poręczenie, i organizację społeczną, do której należy, a także statutowy organ nadrzędny nad poręczającą organizacją społeczną, jeżeli zostanie stwierdzone zaniedbanie obowiązków wynikających z poręczenia. Przed zawiadomieniem należy osobę, która złożyła poręczenie, wezwać w celu złożenia wyjaśnień.

Dozór Policji.

Kolejnym środkiem zapobiegawczym o nieizolacyjnym charakterze jest dozór Policji, który ma na celu kontrolę zachowania podejrzanego w toku postępowania karnego. Najczęściej dozór policji polega na:

1.  obowiązku stawiania się we wskazanej jednostce organizacyjnej Policji z dokumentem stwierdzającym tożsamość (np. 2 razy w tygodniu),
2. obowiązku wykonywania poleceń mających na celu dokumentowanie przebiegu dozoru oraz udzielania informacji koniecznych dla ustalenia, czy podejrzany stosuje się on do wymagań nałożonych w postanowieniu sądu lub prokuratora,
3. zakazie opuszczania określonego miejsca pobytu,
4. zawiadamianiu organu dozorującego o zamierzonym wyjeździe oraz o terminie powrotu,
5. zakazie kontaktowania się z pokrzywdzonym lub z innymi osobami,
6. zakazie zbliżania się do określonych osób na wskazaną odległość,
7. zakazie przebywania w określonych miejscach, a także na innych ograniczeniach swobody oskarżonego, niezbędnych do wykonywania dozoru.

Nakaz opuszczenia lokalu mieszkalnego zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym.

Tytułem środka zapobiegawczego można nakazać oskarżonemu (podejrzanemu) o przestępstwo popełnione z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej okresowe opuszczenie lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony (podejrzany) ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.

W postępowaniu przygotowawczym organ procesowy środek ten stosuje na wniosek Policji lub z urzędu na okres nie dłuższy niż 3 miesiące. Jeżeli jednak nie ustały przesłanki jego stosowania sąd pierwszej instancji właściwy do rozpoznania sprawy, na wniosek prokuratora, może przedłużyć jego stosowanie na dalsze okresy, nie dłuższe niż 3 miesiące. Ważnym jest, że w przypadku zatrzymania podejrzanego, wobec którego zachodzą podstawy do zastosowania tego środka zapobiegawczego, Policja ma maksymalnie 24 godziny na wystąpienie ze stosownym wnioskiem do prokuratora, który powinien być rozpoznany przed upływem 48 godzin od chwili zatrzymania podejrzanego.

Wydając postanowienie o nakazie okresowego opuszczenia przez oskarżonego (podejrzanego) lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, organ na wniosek oskarżonego (podejrzanego), może wskazać mu miejsce pobytu w placówkach zapewniających miejsca noclegowe, którymi nie mogą być jednak placówki pobytu ofiar przemocy w rodzinie.

Zawieszenie w czynnościach służbowych lub wykonywaniu zawodu.

Do wolnościowych środków zapobiegawczych zalicza się również:

1. zawieszenie podejrzanego (oskarżonego) w czynnościach służbowych lub w wykonywaniu zawodu,
2. nakazanie powstrzymania się od określonej działalności lub od prowadzenia określonego rodzaju pojazdów,
3. zakazanie ubiegania się o zamówienia publiczne na czas trwania postępowania.

W/w środki można stosować wówczas, gdy zachodzi realna obawa, że podejrzany (oskarżony) w związku z pełnioną funkcją lub prowadzoną działalnością, czy też wykonywanymi czynnościami służbowymi będzie utrudniał postępowanie karne, np. podejrzany (oskarżony) w związku z postawionym mu zarzutem związanym bezpośrednio z zajmowanym przez niego stanowiskiem wpływa na świadków będących jego podwładnymi lub mając dostęp do dokumentów, może je usuwać lub fałszować.

W sentencji postanowienia o zawieszeniu w czynnościach służbowych należy wyraźnie określić czynności służbowe, w pełnieniu których podejrzany (oskarżony) został zawieszony, a w przypadku zawieszenia w wykonywaniu zawodu należy dokładnie określić zawód, którego zawieszenie, jeżeli chodzi o wykonywanie, dotyczy.

Ważne! W orzecznictwie podnosi się, że pracownik zawieszony w czynnościach służbowych na podstawie art. 276 k.p.k. nie ma prawa do wynagrodzenia przewidzianego w art. 81 § 1 k.p.

Środki zapobiegawcze orzekane wobec oskarżonego o przestępstwo popełnione w stosunku do członka personelu medycznego, w związku z wykonywaniem przez niego czynności opieki medycznej lub osoby przybranej personelowi medycznemu.

Powyższy środek zapobiegawczy został dodany ustawą z 31.03.2020 r. o zmianie ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem Covid-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 568) i wszedł w życie 31.03.2020 r. Przepis ten został następnie znowelizowany ustawą z 19.06.2020 r. o dopłatach do oprocentowania kredytów bankowych udzielanych na zapewnienie płynności finansowej przedsiębiorcom dotkniętym skutkami COVID-19.

W/w przepis wprowadził nowy rodzaj wolnościowego środka zapobiegawczego, który w istocie podobny jest do dozoru policji, a zadaniem jego jest ochrona członków personelu medycznego w związku z wykonywaniem przez nich czynności opieki medycznej lub ochrona osoby przybranej im do pomocy, a także ochrona osoby uporczywie nękanej i której wizerunek wykorzystano.

Wobec podejrzanego (oskarżonego) o przestępstwo popełnione w stosunku do członka personelu medycznego, w związku z wykonywaniem przez niego czynności opieki medycznej lub osoby przybranej personelowi medycznemu do pomocy w związku z wykonywaniem tych czynności, a także wobec oskarżonego o przestępstwo uporczywego nękania i kradzieży tożsamości (art. 190a k.k.), popełnione z powodu wykonywanego przez pokrzywdzonego zawodu, można orzec:

1. zakaz zbliżania się do pokrzywdzonego na wskazaną odległość,
2. zakaz kontaktów lub zakaz publikacji, w tym za pośrednictwem systemów informatycznych lub sieci telekomunikacyjnych treści godzących w prawnie chronione dobra pokrzywdzonego.

Orzeczenie wskazanych powyżej zakazów może być połączone z orzeczeniem określonego poręczenia majątkowego. Omawiany środek zapobiegawczy może stosować prokurator (tylko w stadium postępowania przygotowawczego) oraz sąd, z tym że prokurator nie może stosować tego środka dłużej niż 6 miesięcy. Gdyby jednak w stadium postępowania przygotowawczego zaszła konieczność dłużnego stosowania zakazów, przedłużenie stosowania zakazu na dalszy okres przekraczający łącznie 6 miesięcy może dokonać na wniosek prokuratora sąd rejonowy w okręgu, którego prowadzone jest postępowanie przygotowawcze.

Zakaz opuszczania kraju, z zatrzymaniem paszportu lub innego dokumentu uprawniającego do przekroczenia granicy.

W razie uzasadnionej obawy ucieczki można zastosować w charakterze środka zapobiegawczego zakaz opuszczania przez oskarżonego kraju, który może być połączony z zatrzymaniem mu paszportu lub innego dokumentu uprawniającego do przekroczenia granicy albo z zakazem wydania takiego dokumentu.

Obawa ucieczki musi wynikać z dotychczas zgromadzonego w toku postępowania materiału dowodowego. Zważywszy na to, że ustawodawca użył wyrażenia „uzasadniona obawa”, należy stwierdzić, że obawa ta musi być więc realna oraz mieć podstawę w okolicznościach sprawy, a nie tylko mieć charakter hipotetyczny, oparty na przypuszczeniach. W razie zastosowania środka zapobiegawczego w postaci zakazu opuszczania kraju przez oskarżonego odpis postanowienia w tym przedmiocie przesyła się niezwłocznie Straży Granicznej.

Uchylenie lub zmiana środka zapobiegawczego.

Należy mieć na uwadze, że każdy środek zapobiegawczy należy niezwłocznie uchylić lub zmienić, jeżeli ustaną przyczyny, wskutek których został on zastosowany, lub powstaną przyczyny uzasadniające jego uchylenie albo zmianę, np. cele postępowania będzie można osiągnąć, nie stosując żadnego środka zapobiegawczego lub stosując środek łagodniejszy, ewentualnie dowody w miarę ich gromadzenia przestaną wskazywać na istnienie dużego prawdopodobieństwa popełnienia przez podejrzanego (oskarżonego) przestępstwa.

Zastosowany przez sąd środek zapobiegawczy może być w postępowaniu przygotowawczym uchylony lub zmieniony na łagodniejszy również przez prokuratora. Uprawnienie to nie przysługuje prokuratorowi w stadium postępowania sądowego.

Oskarżony może składać w każdym czasie wniosek o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego. W przedmiocie wniosku rozstrzyga, najpóźniej w ciągu 3 dni, prokurator, a po wniesieniu aktu oskarżenia do sądu – sąd, przed którym sprawa się toczy. Na postanowienie w przedmiocie wniosku oskarżonemu zażalenie przysługuje tylko wtedy, gdy wniosek został złożony po upływie co najmniej 3 miesięcy od dnia wydania postanowienia w przedmiocie środka zapobiegawczego.

Wszelkie wątpliwości w przedmiocie stosowania środków zapobiegawczych w toku postępowania karnego pomoże rozwiać adwokat Angelika Rucińska prowadząca Kancelarię Adwokacką w mieście Poznań.