,,Oddać, żeby mieć” – czyli o przewłaszczenia na zabezpieczenie

Przewłaszczenie na zabezpieczenie wierzytelności jest umową opierającą się na zobowiązaniu dłużnika lub osoby trzeciej do przeniesienia własności rzeczy na wierzyciela, który będzie mógł korzystać z nabytego prawa wyłącznie w zakresie, w jakim jest to potrzebne dla zabezpieczenia wierzytelności. Przy czym dłużnikowi lub osobie trzeciej pozostawia się możliwość korzystania z rzeczy, jak miało to miejsce dotychczas. Prawo wierzyciela do korzystania z rzeczy jest zatem w znacznym stopniu ograniczone, zaś dłużnik, po spełnieniu świadczenia wynikającego z zabezpieczonej wierzytelności, ponownie odzyskuje własność przewłaszczonej rzeczy. Tego typu umowa, jak sama nazwa wskazuje, ma na celu zabezpieczenie wierzytelności. Na czym dokładnie opiera się założenie przewłaszczenia na zabezpieczenie, w jaki sposób jest dokonywane oraz czy jest ono w polskim systemie prawnym w ogóle dopuszczalne – wyjaśnia adwokat Angelika Rucińska.

Formy przewłaszczenia na zabezpieczenie

Przewłaszczenie na zabezpieczenie w praktyce stosowane jest najczęściej w dwóch wariantach:

• Przeniesienie własności rzeczy pod warunkiem rozwiązującym, polegającym na spłacie wierzytelności. W tym przypadku wywiązanie się dłużnika z ciążącego na nim zobowiązania skutkuje powrotnym przeniesieniem na niego własności rzeczy. Zatem: z chwilą spłaty długu ustają skutki przewłaszczenia. Powyższa metoda może być stosowana wyłącznie wówczas, gdy przedmiotem zabezpieczenia są rzeczy ruchome; w przypadku nieruchomości tego typu konstrukcja będzie niedopuszczalna, stosownie do regulacji, zawartych w Kodeksie Cywilnym, zgodnie z którymi własność nieruchomości nie może być przeniesiona pod warunkiem;
• Przeniesienie własności rzeczy na podstawie dwóch umów. Na podstawie pierwszej umowy dłużnik bezwarunkowo przenosi na wierzyciela własność rzeczy. Z kolei mocą drugiej umowy nabywca zobowiązuje się i to pod warunkiem zawieszającym do powrotnego przeniesienia własności z chwilą zaspokojenia zabezpieczonej wierzytelności. W powyższym wariancie zabezpieczenie może dotyczyć tak rzeczy ruchomych, jak i nieruchomości. Przewłaszczenie dokonywane na podstawie dwóch odrębnych umów tworzy bowiem sytuację, w której to wierzyciel staje się właścicielem przewłaszczonej nieruchomości, będąc jednocześnie zobligowanym do powrotnego przeniesienia jej własności na dotychczasowego właściciela – dłużnika – z chwilą ziszczenia się warunku w postaci spełnienia zobowiązania.

Regulacja i dopuszczalność przewłaszczenia na zabezpieczenia

Instytucja przewłaszczenia na zabezpieczenie nie została przez ustawodawcę uregulowana w Kodeksie Cywilnym, a jedyną ustawową jej typizację znajdziemy wyłącznie w prawie bankowym. W efekcie, funkcjonowanie powyższej konstrukcji wywodzi się z zasady swobody umów, bazując posiłkowo na uregulowanych w Kodeksie Cywilnym mechanizmach, jak m.in. przeniesienie własności pod warunkiem zawieszającym lub rozwiązującym.

,,Tajemniczość” konstrukcji przewłaszczenia na zabezpieczenie, jako praktycznego i pozanormatywnego wytworu, budziła wiele dyskusji na temat dopuszczalności jej zastosowania. Obecnie w doktrynie prawa polskiego przyjmuje się tezę o dopuszczalności zawierania tego typu umowy. Finalnie jest ona traktowana jako umowa przenosząca własność, zawierająca dodatkowe zastrzeżenie w postaci zobowiązania wierzyciela do powrotnego przeniesienia własności rzeczy, po spełnieniu przez dłużnika ciążącego na nim zobowiązania. Właśnie powyższe zastrzeżenia powodują konkretyzację powyższej umowy i stanowią argument za prawną aprobatą jej stosowania w praktyce.

W nauce można jednak spotkać również głosy przeciwne, wskazujące na konieczność dokonywania zabezpieczeń wierzytelności pod nadzorem sądowym i na podstawie stworzonych w tym celu regulacji, figurujących w Kodeksie postępowania cywilnego, które są gwarantem ochrony praw zarówno wierzycieli, jak i dłużników. Przeciwnicy przewłaszczenia na zabezpieczenie podnoszą także, że poza przepisami odnoszącymi się do postępowania egzekucyjnego, zaspokojenie roszczeń w inny sposób jest możliwe tylko wówczas, gdy zezwala na to ustawa, jak m.in. ustawa o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawu, czy ustawa o niektórych zabezpieczeniach finansowych. W konsekwencji, umowa o przewłaszczenie na zabezpieczenie wierzytelności, jako pozasądowa droga zaspokajania wierzytelności, w świetle art. 58 § 1 k.c. winna być, zdaniem oponentów, uznana za nieważną.

Argumentem przeciwko opisanej instytucji staje się także zasada jawności stosunków prawnych, która zyskuje szczególne znaczenie w przypadku, gdy służą one zabezpieczeniu wierzytelności. I tak zasada powyższa znajduje odzwierciedlenie m.in. poprzez konieczność dokonywania wpisu do ksiąg wieczystych w przypadku hipoteki. Zwrócić bowiem uwagę na zagrożenia w obrocie prawnym, związane z faktem, iż w przypadku przewłaszczenia na zabezpieczenie z rzeczy korzysta osoba niebędąca jej właścicielem, co może implikować u osób trzecich mylne wyobrażenie, komu w rzeczywistości przysługuje prawo własności.

Wreszcie argumentem przeciwko dopuszczalności konstrukcji przewłaszczenia na zabezpieczenie jest ryzyko obejścia art. 72 ustawy o księgach wieczystych – odnośnie nieruchomości – oraz art. 311 Kodeksu cywilnego – w przypadku rzeczy ruchomych. Przywołane przepisy wskazują, iż właściciel nie ma prawa rozporządzać przedmiotem zabezpieczenia, podczas gdy umowa o przewłaszczenie na zabezpieczenie do takich skutków i tym samym – obejścia prawa  – może prowadzić.

Przewłaszczenie na zabezpieczenie w prawie bankowym

Zgodnie z art. 101 ust. 1 prawa bankowego, zabezpieczenie wierzytelności banku może być dokonane w drodze przeniesienia na bank przez dłużnika lub osobę trzecią, do czasu spłaty zadłużenia wraz z należnymi odsetkami i prowizją, prawa własności rzeczy ruchomej lub papierów wartościowych. Powyższe zabezpieczenie może dotyczyć każdej wierzytelności banku, w tym także tej niewynikającej z czynności bankowych, wskazanych w przedmiotowej ustawie. Przewłaszczeniem może być także zabezpieczona należność wobec poręczyciela. Istotnym jest również zastrzeżenie o możliwości dokonywania zmian z przedmiocie przewłaszczenia w czasie trwania zabezpieczenia, których zakres każdorazowo w sposób szczegółowy winna określać umowa.

Przewłaszczenie a inne formy zabezpieczenia wierzytelności

Jakie są różnice między dokonaniem zabezpieczenia wierzytelności w formie przewłaszczenia, a innymi sposobami zabezpieczeń, w tym hipoteką i zastawem?

Zasadniczo sprowadzają się one do mechanizmu zabezpieczenia wierzytelności, jaka przysługuje wierzycielowi względem dłużnika. Po pierwsze: w przypadku przewłaszczenia wierzyciel może dokonać sprzedaży przewłaszczonej ruchomości/nieruchomości z pominięciem etapu sądowego postępowania egzekucyjnego. Z pozyskanej tytułem sprzedaży przedmiotu przewłaszczenia ceny wierzyciel zaspokaja przysługującą mu wierzytelność. Poza powyższym sposobem zaspokojenia wierzyciela, może on również oddać przewłaszczoną rzecz do odpłatnego używania osobie trzeciej i zaspokoić się z pożytków, jakie ta rzecz przynosi poprzez zaliczenie uzyskanych pożytków na poczet wierzytelności. Wreszcie zaspokojenie wierzyciela może polegać na zatrzymaniu przez niego przedmiotu przewłaszczenia i zarachowaniu wartości rzeczy na poczet wierzytelności. Przy czym zarówno sposób zabezpieczenia wierzytelności, jak również forma zaspokojenia wierzyciela określone zostaną w umowie, opierając się na zasadzie swobody umów. 

W przypadku zaś hipoteki czy zastawu zaspokojenie wierzyciela następuje po przeprowadzeniu postępowania sądowego w przedmiocie egzekucji i następuje ono na podstawie uzyskanego tytułu wykonawczego, przedkładanego w toku egzekucji komornikowi sądowemu. Pominięcie etapu sądowej egzekucji niewątpliwie przyspiesza procedurę zaspokojenia wierzyciela i umożliwia uproszczenie procedury dochodzenia wierzytelności, z pominięciem udziału organów państwowych i konieczności pozyskiwania orzeczenia sądu.