Jak ukarać dłużnika – o karze umownej

Zgodnie z brzmieniem art. 483 k.c., można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna). Czym dokładnie jest instytucja kary umownej, jakie są jej rodzaje i jakie korzyści wynikają z jej zastrzeżenia w umowie? Poniższe opracowanie, przygotowane przez adwokat Angelikę Rucińską omawia najważniejsze, praktyczne aspekty z zakresu stosowania kar umownych.

Czym jest kara umowna?

Karę umowną określić można jako dolegliwość finansową zastrzeżoną na wypadek niewykonania, bądź nienależytego wykonania zobowiązania. Poprzez zastrzeżenie kary umownej wierzyciel zatem zabezpiecza się, że w przypadku poniesienia szkody na skutek niewłaściwego działania dłużnika, ten będzie zobowiązany do zapłaty określonej sumy pieniężnej. Poza funkcją represyjną kara umowna pełni również funkcję stymulującą, motywującą dłużnika do należytego postępowania i terminowego wykonania zobowiązania, zgodnie z zawartą przez strony umową.

Z uwagi na fakt, że kara umowna jest sankcją przewidzianą wobec dłużnika, dla ustalenia czy zastrzeżona kara umowna podlega aktualizacji należy:

1. ustalić, że mamy do czynienia z obowiązkiem, obciążającym dłużnika,
2. zweryfikować, że dłużnik nie wykonał, bądź nienależycie wykonał ciążące na nim zobowiązanie.

Należy jednak pamiętać, że zastosowanie instytucji kary umownej możliwe jest wyłącznie w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania o charakterze niepieniężnym, a zatem takiego, w którym przedmiotem świadczenia nie jest określona wartość sumy pieniężnej. Nie ma przy tym żadnego znaczenia, czy zobowiązanie strony miało polegać na działaniu, czy też zaniechaniu. Co istotne, kara umowna może dotyczyć także zobowiązań ubocznych, które niejako mają prowadzić do realizacji świadczenia głównego (np. niedochowania obowiązku poufności w trakcie negocjacji). Ważnym jest zatem, by w umowie dokładnie zostało wskazane, czy ewentualna kara umowna dotyczyć ma jakiś konkretnych form naruszenia zobowiązania dłużnika, czy też odnosić się będzie do całego zobowiązania.

W jaki sposób można zastrzec karę umowną?

Źródłem komentowanego zastrzeżenia jest umowa, w tym także umowa przedwstępna, umowa ramowa, czy też umowa przyrzeczona. Możliwym jest również wprowadzenie do stosunku prawnego kary umownej w umowie zmieniającej, bądź uzupełniającej pierwotne porozumienie stron. Kara umowna wreszcie może być zastrzegana w trybie postanowień wzorcowych.

Nie jest natomiast dopuszczalne zastrzeżenie kary umownej w porozumieniu, zawieranym po zakończeniu podstawowego stosunku zobowiązaniowego, łączącego strony (post factum).

W praktyce często spotykanym przypadkiem, przewidującym zastosowanie kary umownej, jest jej zastrzeżenie na wypadek odstąpienia od umowy z przyczyn, za które odpowiada druga strona. Zaznaczyć w tym miejscu jednak trzeba, że w powyżej opisanej sytuacji kara umowna w żadnej mierze nie zastępuje możliwości domagania się przez odstępującego naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania (na podstawie art. 494 k.c.).

Jak określić karę umowną i jej wysokość?

Kara umowna zawsze występuje w postaci określonej sumy pieniężnej. Nie jest jednak konieczne jednoznaczne określenie jej wysokości; wystarczy, że w umowie opisane zostaną kryteria dla jej wyliczenia, jak np. określony procent wartości całości lub części świadczenia, bądź też stawka proporcjonalna do ilości dni zwłoki. Kara taka może być zastrzeżona zarówno w walucie polskiej, jak i w walucie obcej.

Choć kodeks cywilny nie wyraża de facto zastrzeżeń co do wysokości kary umownej, jednak w art. 484 ust. 2 wskazana została zasada miarkowania kary umownej mówiąca,  że ,,jeśli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej; to samo dotyczy przypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana. Logicznym jest bowiem, że jeżeli świadczenie zostało przez dłużnika spełnione w 99%, to nieuzasadnionym byłoby żądanie zapłaty kary za brak całkowitej realizacji zobowiązania. W takim przypadku kara podlegać będzie odpowiedniemu zmniejszeniu, stosownie do okoliczności.

Co oznacza zwrot „kara rażąco wygórowana?”

Problemy może budzić natomiast rozumienie określenia ,,kara rażąco wygórowana”. Użyte w powyższym kontekście słowo ,,rażąco” pozwala już na początku na stwierdzenie, że nie będzie tu chodziło o każdy przypadek przesadnego wymierzenia kary umownej, a tylko o wypadki szczególne, gdy w sposób oczywisty wynika, że zastrzeżona kara jest całkowicie nieadekwatna do zobowiązania, a także szkody powstałej po stronie wierzyciela z tytułu niewykonania, bądź nienależytego wykonania zobowiązania.

Z pomocą przychodzi nam orzecznictwo Sądu Najwyższego. W wyroku Izby Cywilnej z dnia 9 lutego 2005 r. ( II CK 420/04) Sąd Najwyższy wskazał, że ,,kara umowna może być uznana za rażąco wygórowaną, gdy jest ona równa bądź zbliżona do wysokości wykonanego z opóźnieniem zobowiązania, w związku z którym ją przewidziano. Nie jest jednak wykluczona w tej wysokości, jeżeli dłużnik za okres, za który została wyliczona nie spełnił świadczenia w ogóle. W takim bowiem wypadku musiałby podważać ważność umowy w zakresie wysokości kary umownej, ze względu na jej sprzeczność z prawem bądź zasadami współżycia społecznego (art. 58 k.c.).

Rodzaje kar umownych

Praktyka zastrzegania kar umownych pozwala na wyróżnienie następujących rodzajów kar umownych:

• kara wyłączna – w przypadku jej zastrzeżenia wierzyciel nie będzie mógł domagać się od dłużnika zapłaty sumy pieniężnej przekraczającej wartość określonej w umowie kary,
• kara zaliczalna – dzięki niej wierzyciel, w razie wykazania szkody przewyższającej karę, będzie mógł dochodzić odszkodowania uzupełniającego na zasadach ogólnych,
• kara alternatywna – pozwala ona dłużnikowi na wybór, czy będzie dochodził zapłaty kary umownej, czy też odszkodowania na podstawie art. 471 k.c., adekwatnego do powstałej szkody,
• kara kumulatywna – jej zastrzeżenie daje możliwość jednoczesnego ubiegania się zapłaty z tytuły kary umownej oraz z tytułu odszkodowania.

Wysokość kary umownej a szkoda wierzyciela

Określając wysokość kary umownej należy też pamiętać, że pozostaje ona oderwana od szkody wyrządzonej wierzycielowi – nie ma zatem znaczenia, w jakiej wysokości po stronie wierzyciela powstały negatywne konsekwencje niewykonania/nienależytego wykonania zobowiązania. Co więcej, zastrzeżenie kary umownej nie zwalnia dłużnika z obowiązku jej zapłaty w razie wykazania, że wierzyciel nie poniósł szkody (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 6 listopada 2003 r., III CZP 61/03).

Pamiętać jednak należy, że mechanizm kary umownej nie znajduje zastosowania w przypadku umyślnego wyrządzenia szkody, czyli celowego zachowania dłużnika. W takim bowiem przypadku, zgodnie z treścią art. 473 §  2 k.c., nie obowiązuje umowne ograniczenie odpowiedzialności dłużnika, choć ciężar wykazania okoliczności, że dłużnik działał w sposób umyślny, czym wyrządził szkodę przekraczającą wartość zastrzeżonej kary, spoczywać będzie na wierzycielu.

Kara umowna nie może być także stosowana w przypadku, gdy wierzyciel przyczynił się do niewykonania/nienależytego wykonania zobowiązania; w takim bowiem przypadku dłużnik będzie mógł żądać odpowiedniego zmniejszenia obowiązku naprawienia szkody stosownie do okoliczności oraz stopnia winy obu stron (art. 362 k.c.).

Prawidłowe określenie kary umownej gwarancją dla wierzyciela

Kara umowna niewątpliwie jest instytucją chroniącą interesy wierzyciela przed nieprofesjonalnym zachowaniem dłużnika. Dla jej skuteczności pamiętać jednak należy o dokonaniu wyboru, stosownie do okoliczności, właściwego rodzaju kary umownej oraz jej jednoznacznego, niebudzącego wątpliwości zastrzeżenia w treści umowy, a fachową pomocą w tym zakresie służy adwokat Angelika Rucińska.